dr Jelenka Pandurević
 MITSKE ŽENE SRPSKIH PREDANjA

 Narodna predanja iz Bosanske krajine sistematski se istražuju na Filozofskom fakultetu u Banjoj Luci, pod rukovodstvom prof. dr Luke Šekare. Ovaj rad nastao je kao rezultat saradnje autora sa umjetničkom grupom Bazaart iz Beograda i Dis pozorištem mladih iz Banjaluke u toku njihovog rada na istraživačkom projektu Mit kao sudbina. Njegovo težište i osnovna usmjerenja jasno su ograničena idejnom koncepcijom projekta[1]. Prilikom odabira materijala za analizu, pored osnovnog kriterijuma – a to je veća ili manja zasićenost mitskom semantikom, poštovan je i zahtjev da odabrani elementi budu «lokalno karakteristični za grupu koja ih obrađuje».  Stoga se kompleks narodnih vjerovanja i predanja o ženama – vladarkama činio dovoljno reprezentativnim da zadovolji uslov lokalnosti i «žanrovske» opredjeljenosti, budući da ga je moguće tumačiti kroz prizmu «legendi o istorijskim ličnostima», ali i «narodnih vjerovanja u mitska bića».

Tragajući za mitološkim temama i motivima u tradicionalnoj kulturi Bosne i Hercegovine, nemoguće je bilo izbjeći istorijska i kulturno-istorijska predanja, a i nedopustivo, budući da su kao žanrovska kategorija «najnacionalnija, te i specifična za svaki narod posebno»[2], ali i sa mnogo crta koje su prepoznatljive u drugačijim nacionalnim kulturama, što ukazuje i na univerzalnost njihove semantike. Kao potpuno autentična, iz svekolike mase usmenih predanja izdvajaju se pričanja o ženama – vladarkama, što predstavlja svojevrstan paradoks, budući da kultura koja ih je odnjegovala ima izrazito patrijarhalni predznak. Stoga se čini sasvim umjesnim postaviti u osnovu ove analize priču o polnoj disribuciji moći u okvirima tradicionalne kulture i usmenopoetsko preispitivanje o mogućnostima i posljedicama njene eventualne preraspodjele[3].

Monografija Vlajka Palavestre o historijskim usmenim predanjima iz Bosne i Hercegovine[4] donijela je dragocjene zapise odakle smo izdvojili, za našu temu nezaobilazne, zapise o mitskoj Crnoj kraljici, te  istorijskim vladarkama: Jerini Branković, Katarini Kosači i Mariji Tereziji. Analiza je urodila zaključkom da se likovi ovih žena mogu posmatrati kao izomorfni[5] i da su njihova konkretna uobličenja zasnovana na veoma arhaičnim predstavama koje je moguće dovesti u vezu sa mitom.  Bilo je, dalje, moguće rekonstruisati idealni model u čiju bi strukturu ulazili raznovrsni elementi predanja o ženama vladarkama s ciljem da se uspostavi jedinstvena matrica kroz čiji raster je moguće provući likove svake od njih. Na taj način kompletirane su mitopoetske biografije, zasnovane, prije svega, na  predanjima istorijskog tipa, mada je dragocjene elemente  moguće pronaći u žanrovski najrazličitijim tvorevinama.

Prve pisane podatke o Crnoj kraljici koja je stanovala u nekom gradu « u drugoj banskoj regimenti u Jamnici, blizu turske granice» i izvodila kiklopske radove pronašli smo u Vukovom «Rječniku»[6]. Proučavanje  šire etnološke literature navodi na zaključak da je kompleks predanja o Crnoj kraljici karakterističan za sjeverozapadnu Bosnu , da je poznat i u susjednoj Baniji, Kordunu i Lici, ali i da se slične predstave i legende o ženama – vladarkama i graditeljicama u različitim krajevima vezuju se za različite istorijske i pseudoistorijske ličnosti -   Barbaru[7] ili Vidu[8]. U jugoistočni (crnogorski i sjevernoalbanski) kompleks predanja o vladarkama i graditeljicama spadaju kazivanja o sv. Jeleni, dok su u središnjim područjima BiH poznata predanja o vladarkama «prokletoj Jerini» i «kraljici Kati»[9].

Antropomorfna i anonimna predstava Crne kraljice spada u najstariji sloj usmenopoetske tradicije srpskog stanovništva sjeverozapadne Bosne. Različiti konteksti u kojima se pojavljuje ukazuju na mitsko vrijeme[10] i profilišu je kao lik sa izrazito mitskim atributima. Ona je vladarka starog i davno iščezlog naroda divova, a vrijeme njene vladavine ukazuje na tragove kozmogonije (kamen je bio mekan, u Bosni je bilo more), ali i na vrijeme velikog blagostanja (snijeg nikad nije padao, i planine su bile obrasle i zasijane, narod bio bogat, brojan i dugovječan – živjeli su u zdravlju 600 – 800 godina, bili visoki «ko munara»). Starom narodu divova pripisuju se grandiozni građevinski poduhvati:

(«Ključki grad se prije zvao Prolom, jer je Crna kraljica otvorila liticu da isteče jezero», «divi su prokopali neđe i odvratili iz Bosne more», «cura na glavi nosila stećak»[11]), a iza Crne kraljice ostale su ruševine brojnih gradova. Bosnu su napustili bježeći, zbog predskazanja o nadolazećim zlim godinama, zbog «ilinjskog snijega[12]» ili «istinitog boga»:

«Bog ima, al’ ona nije vjerovala u njega, neg’ skovala sebi boga, pa objesila. Kazali joj da ma istiniti bog, al’ – ah! – Kraljica nije vjerovala. Kad jedno jutro ona iz dvora iziđe, vidi u stopi volujskoj led. I vidi da nema mjesta i krene.»[13]

I drugi detalji ukazuju na njeno arhaično porijeklo i htonski karakter (imala je zlatnu kvočku, zlatne piliće i zlatan stan)[14]. U etnološkoj literaturi iskazana su do sada različita mišljenja i tumačenja porijekla predstava o Crnoj kraljici: Čajkanović misli da je Crna kraljica mogla biti kakvo (deposedirano) žensko božanstvo, možda korelat crnoga (htoničnog) boga[15]. Filipović tu pojavu tumači kao refleks stavova o ženi i ženinom položajy u balkanskom društvu uopšte, ali naglašava da nema dovoljno elemenata koji bi ukazivali na tragove matrijarhata.[16] Vlajko Palavestra pretpostavlja da je u stvaranju mitske predstave o Crnoj kraljici učestvovalo više faktora: mitske predstave i vjerovanja u mitski narod divova, vjerovanja u bića iz podzemnog svijeta (personificirane zmije), sižei narodnih pripovjedaka (bajki), te konačno istorijske reminiscencije na tursko osvajanje Bosne 1463, kada je bosanska kraljica Katarina Kosača (1425-1478) pobjegla iz Bosne u primorje[17].

Mitski narod divova je, odlazeći, ustupio svoju »baštinu» novoj generaciji. Njihovo udaljavanje, međutim, ako se ima u vidu struktura mitskog mišljenja,[18] ne znači samo napuštanje kulturnog prostora, već podrazumijeva i njihovu demonizaciju. U usmenim predanjima predstavljeni su kao gorostasan i izuzetno snažan narod, ali i kao ružni, tamnoputi, svadljivi ljudi; imenovani su kao Grci, Kauri (u muslimanskim sredinama), Ugri, Madžari, Lutorani, Arapi, što ukazuje da je, u skladu sa iskustvom istorijski suprotstavljenih naroda, aktivirana opozicija svoj – tuđi.  Nominalni kod otkriva i polarizaciju zasnovanu na principu ljudsko – demonsko (Psoglavi), odnosno, pripisivanje demonskih atributa starom narodu i njegovoj kraljici[19] .

Svojstvo usmene tradicije da kontaminira i amalgamira različite kulturne slojeve – od mitskih sižea i paganskih predstava, preko njihovih hristijanizovanih modifikacija, do sasvim konkretnih istorijskih ličnosti i događaja, u potpunosti je došlo do izražaja prilikom oblikovanja usmenopoetskih biografija kraljice Katarine Kosače (1424-1478), Jerine Branković (oko 1400 – 1457) i Marije Terezije (1716 – 1780).

Dramatične istorijske okolnosti pod kojima je kraljica Katarina napustila Bosnu bježeći pred Turcima[20] predstavljaju polaznu osnovu za poistovjećivanje sa mitopoetskim životopisom Crne kraljice, iz čega slijedi i približavanje u detaljima, što, kao krajnji rezultat, dovodi do zaključka da su «primjeri predanja o bosanskoj kraljici Katarini karakteristični po tome što se njihovi sižei i sižejni modeli veoma često prepliću i podudaraju sa sižeima i modelima usmenih predanja o mitskoj Crnoj kraljici«[21]. Građenje smederevske tvrđave takođe je istorijski osvjedočen događaj, a usmena tradicija o njemu izvlači lik srpske despotice  Jerine u prvi plan. Koliko su stvarni razlozi za to, danas je gotovo nemoguće utvrditi. Ono što je za našu analizu bitno je to da su stvarne istorijske okolnosti (zidanje grada), aktivirale kompleks veoma arhaičnih predstava o ženi – vladarki i graditeljici[22]. Ova dva bitna određenja uslovila su mogućnost približavanja tradicije o Jerini Branković arhetipskom modelu koji smo prepoznali kao kompleks predstava o Crnoj kraljici. U predanja o Jerini,  koja su uglavnom lišena istorijske autentičnosti, inkorporiran je znatan broj «lutajućih» motiva o starom narodu, ali su sjećanja na teške kuluke pod turskom upravom postala glavni sadržaj predanja o Jerini, kao i osobita sklonost ka muškarcima. Čini se da ova posljednja napomena predstavlja moguću vezu i sa vladarkom koja nikada u životu nije kročila na tlo Bosne i Hercegovine i čija vladavina čak ni privremeno nije obuhvatala dijelove bosanske teritorije, a koja je ipak veoma prisutna u pričanjima i vjerovanjima ovdašnjeg naroda. Carica Marija Terezija na austrijski presto stupila je u 24. godini života i vladala je do svoje smrti, a, kako su savremenici zabilježili, bila je uzor ženske ljepote. Iako njen stvarni životopis ne pruža nikakvu osnovu za to, i njoj se pripisuju ruševine starih bosanskih gradova i naročito, okrutnost prema brojnim ljubavnicama. Na taj način se ona poistovjećuje sa Jerinom Branković i kraljicom Katarinom, a njihova imena su, sudeći po zapisima narodnih predanja, varijabilan element:

«Više Staroga broda na Drini, ima jedno mjesto koje se zove Grad. Tu, blizu sela Hrtara, ima jedna pećina i tamo je stajala kraljica Jerinja. Ona je imala svoju vojsku… Kad bi joj zatrebaj muško, ona uzmi po noći vojnika i noći s njime, pa ga ujutro ubij da ne kazuje.»[23]

«Priča se da je bila Crna kraljica, Terezi Marija. Zovne vojnika, «opravi» s njim i ubije ga poslije»[24]

«Na Kozogradu je Marija Terezija bila, a neko kaže kraljica Katarina…»[25]

Za usmena predanja istorijskog tipa karakteristična je kompilacija i kontaminacija različitih sadržaja, kao i anahronizam i nesigurnost u hronologiji[26]. Navedeni primjeri potvrđuju, međutim, i tezu o izomorfnosti datih likova, što se može označiti kao «istorizacija» arhaičnog modela, odnosno, popunjavanje mitske matrice istorijskim sadržajima i reminiscencijama. Suprotan ovome je proces «mitizacije istorije», odnosno, sagledavanje realnog istorijskog vremena kroz prizmu mitskog mišljenja. Veoma je tanka linija razgraničenja između ova dva procesa, i utvrđuje se za svaki slučaj pojedinačno, iako je u praksi veoma teško, ponekad nemoguće, utvrditi koji je smjer uobličenja vjerovatniji. Stvarne istorijske ličnosti vremenom su prerasle u junakinje narodnih predanja s precizno određenim pozicijama i ulogama u odgovarajućim sižejnim modelima. Proces njihovog uopštavanja i svođenja na prepoznatljive modele može se pratiti u razvojnoj liniji od konkretnog istorijskog događaja ka tipskom simboličkom zbivanju, od istorijskog datuma ka mitski nedefinisanom vremenu i od istorijskih ličnosti ka junacima sa atributima mitoloških bića.

Na osnovu idealnog modela koji smo, za potrebe ove analize, uspostavili polazeći od narodnih predanja iz Bosne i Hercegovine, zaključujemo da se upražnjena mjesta na matrici mita, koja su pripadala mitskoj Crnoj kraljici – vladarki «divovskog» naroda, popunjavaju dominantnim ženama – vladarkama bez obzira na istorijsku objektivnost. To zapravo znači da od svih istorijskih (ili pseudoistorijskih) podataka usmeno predanje uglavnom bira one detalje koji se mogu uklopiti u odgovarajuće mitske matrice, a to su prije svega, profil žene vladarke, zidanje grada i  naglašena seksualnost.

Međutim, odmah pada u oči da se semantička mnogoznačnost ovog modela  znatno usložnjava «otvaranjem» prema drugim vidovima narodne tradicije. Različito uobličeni sižei tipa «vila zavodnica» i «vila zida grad» pružaju brojne mogućnosti za uspostavljanje analogija na različitim nivoima. Žene – ljubavnice u kontekstu pesama o vilama – zavodnicama[27], zadobijaju jednu demonsku notu, čime se nedvosmisleno ukazuje i na značaj koji u tradicionalnoj kulturi ima tabu ženske seksualnosti.[28] S druge strane, u lik vile unesene su ljudske crte, pa se u patrijarhalnoj kulturi «dvostrukost vilinskog bića približila arhetipu privlačne, nadmoćne, katkada i agresivne žene koja svojom pojavom izaziva žudnju ili strah»[29] Stoga je vrlo vjerovatno da su  «vladarke» poput «proklete» Jerine, kraljice Katarine i Marije Terezije  ponijele dio negativne simbolike svog arhaičnog prototipa – vile – zavodnice i graditeljice, uz napomenu da bi u tom kontekstu trebalo posebno ispitati mogućnost posredničke uloge Crne kraljice.

U brojnim mitološkim pjesmama na temu «vila zida grad» može se vidjeti izvjesna protivrječnost i ukrštanje dvije različite hijerarhije – jedne drevne, mitske, kosmogonijske, u kojoj je dominantna majka i graditeljka, i druge, pjevaču bliske i savremene socijalne, u kojoj je dominantan muškarac.[30] Epika, s druge strane, kao dominantan žanr srpske usmene tradicije oštro sankcioniše svako pojavljivanje žene na javnoj sceni i pokušaj preraspodjele moći jasno zasnovane na polno određenim ulogama. U junačkoj epici trebalo bi da su aktivni muškarci; njima pripada domen javnog djelovanja, za razliku od žena kojima je primjerena sfera privatnog. Stoga bi jedan od razloga jasne i naglašene demonizacije lika Jerine Branković[31], kojoj će epika zauvijek dodijeliti atribut «prokleta» mogao biti preuzimanje aktivne uloge u junačkom epskom sižeu. Ona učestvuje u državnim i diplomatskim poslovima, zapovijeda vojskom, donosi odluke, zida tvrđavu, jednom riječju, osvaja prostore javnog djelovanja koji su, tradicionalno, oblast ispoljavanja muškaraca:

«Većina autorki ističe povezanost podele rada po polu i različitog vrednovanja doprinosa muškaraca i žena sa dihtomijom na privatno i javno. U većini poznatih društava ženama pripada svet privatnog, a muškarcima svet javnog delovanja. Ovde privatno uzimamo u smislu usko definisanog, preglednog, predvidljivog i statusno neuvaženog područja društvenosti u kome se nalaze žene, za razliku od javnog područja koje pripada muškarcima i u kojem dominira «govor vlasti», autoritet, moć i druge nadlične kategorije»[32].

Usmenopoetsko oblikovanje likova žena – vladarki u narodnim predanjima Bosne i Hercegovine svakako je bilo uslovljeno i odnosom prema svom i tuđem[33], ali se oblikovalo i kao refleks ambivalentnog, globalno preovlađujućeg, muškog odnosa prema ženi[34], koja se uopšte u folkloru poima kao potencijalno opasno, ugrožavajuće biće[35].

Osim (dominantnih) motiva Kosovskog boja i «propasti carstva srpskoga», posljednjih dana Despotovine i sudbine nesrećne Hasanaginice, i likovi žena-vladarki obreli su se kao tematsko-motivska i sadržajno-fabulativna osnova sižea dramske literature.[36] U dramskim ostvarenjima današnjice[37] promjena konteksta i izmjena pozicionisanja likova u nove (drugačije) dramske okolnosti, dramarurško–sižejne transformacije, ali i inovacije u karakterima, strukturno pomijeraju značenjska polja junakinja narodnih predanja koje su poslužile kao prototip ili model savremenih personae dramatis. Pitanja preuzimanja ili preoblikovanja, usklađivanje sa narodnom pjesmom i predanjem, «idealizacija», ali i «preispitivanje» – relativizovanje, pa i potpuno razaranje naslijeđenih sadržaja, treba, ipak, prepustiti istraživačima kompententnijim od autora ovih redova.