Mit o Bledskom zvonu želja
Mit kao sudbina / Umetnička analiza – Blejski zvon-Bledsko zvono želja / Faza 2 / Preglej, Ljubljana
Druga faza projekta se je pričela maja 2006. V okviru druge faze so se udeleženci na podlagi spoznanj prve faze lotili dramatizacije mitskih materialov, upoštevajoč pojmovni krog dejstev in originalnih okoliščin, v katerih so mitološki elementi nastali.
Delo je potekalo v dveh oblikah:
- samostojno delo
- PreGlejev laboratorij
Produkt druge faze so surove dramatizacije, ki jih bodo udeleženci dalje razvijali na izobraževalni delavnici v Mostarju (Umetniške tehnike in pristopi – razvoj scenarija), avgustu 2006.
PreGlej / Mit o bledskom zvonu želja
Crkva na ostrvu u jezeru Bled
Bled je poznat po glečerskom jezeru koje čini njegovu glavnu turističku atrakciju. Na malom ostrvu usred jezera sagrađena je crkva, u čijem zvoniku posetioci ostrva često zvone za dobru sreću.
In the castle is living a young wife Poliksena, beautiful and kind, yet always beeing in worries for the safety of his husband. He is spending all his time in the forrest, chasing animals, and she knows and everybody knows he is having golden coins with him all the time. In the forest there are animals but bandits as well, and for them nothing is sacred. One day her premonitions become true – her husband is killed and thrown into the lake. Poliksena is mourning. Yet because she is deeply religious, she decides to order a bell for the church on the island. The bell will be made of gold and silver, in remembrance and glory to her husband. Patavious from Padova makes a bell. Yet when they put the bell on the boat, and the boat is on its way to the church, a terrible storm appears out of the blue sky and the boat, the bell and everyone who was on the boat sink on the bottom of the lake. Grievous widow who was observing from the window of her hall accepts her destiny, leaves her castle and goes to the monastery where before her death she finds her peace. After her death the pope himself donates to people living a Bled a new bell and he blesses it with the words: »The one who will ring with this bell and tell his wish to the mercyful lady from the lake, let his wish become truth!«
Naučna analiza
Historical material: There is very few written, historical material about the Bled Bell. It is known that the bell was made in 1534 in Padova, Italy by Franziskus Patavinus. In the documents of the Chatolic Church Bled is mentioned for the first time on 10th of April, when sovereign Saint Henrik the Second, gave the land into the property of Briksenšken Bishop Albuin.
Bled island was renovated in 2004 (when it was the thousands’ anniversary of Bled) and after the denacionalization it was given back to the church.
Following the legend, still present among the people, before the church was built, there was a temple consecrated to Živa, the Slavic goddess of love and fertility. Priest Staroslav and his daughter Bogomila were taking care of it. During the war between the catholic and pagan religions, the altar was destroyed and the church was build. Bogomila stayed with her father, took the catholic religion. Črtomir, who was once a leader of the pagan army, out of love for Bogomila accepted to be baptized and became a missionary between Slovenians
Literary sources: There are four slightly different written versions of the legend about the Bled bell (Polone Škrinjar »Slovenian’s myths and legends«): Ilumination of pious Shepar, Mountain fairies, Bled Bell and Stoned heart of an ingraceful son.
The legend about Črtomir and Bogomila is transformed into the epic poem ‘’Baptising at the Waterfall Slavica’’ by a famous Slovenian poet France Prešeren.
After the research Miomira made a first draft dramatization of the legend with which she was participating in the educational workshop in Mostar.
In the dramaturgical workshop in Mostar, where the participants from all seven partner’s organization were participating, we were analyzing the artistic structure of the myth, and came to the one of the possible conclusions about the creation of the legend, its meaning and function in the time when it was created.
Working process: We were analyzing the legend, using the techniques of analyzing dramaturgical structure of the legend:
A) NOSILEC DRAMSKE RADNJE (antagonist, protagonist) Protagonist in the legend is Poliksena. She represents feudal secular authority. Antagonist in the legend is Church (protiv radnja), represented by Pope who present’s God’s will on the earth.
B) TEMA: The love towards the human being
C) PREDMET SUKOBA: THE BELL
Public proclamation of the love towards another human being, through the symbol of that love, that is a bell; whose previous function was to proclaim the love to the God.
Swapping the function of the bell: In which glory the bell is made and by ringing it to whom you proclaim your love.
Interpretation: Unlike other groups’ mythic materials, this one was not analyzed directly by a scientist through scientific methods, but by artists, based on scientific facts and aparatuses, yet using artistic analysis.
Having in mind that the legend was created in mid 16th century; the legend maps the transition from Middle Ages into the Renesanse.
Poliksena’s decision/act to proclaim her love to her beloved husband instead to her God, is thus reflecting the transition into the renesanse and humanism, the beginning of the antropocentric culture. (the absolute love towards the god is threatened by the love towards another human being).
The current of the legend shows that this kind of action is sanctionised. The bell sinks.
Following the tipical dramaturgy of Christian myth about the traveling of one’s soul, Poliksena regrets her acts, withdraws in the monastery and by doing it she deserves and gets her peace by the end of her life.
In dramatical meaning (meaning of the dramaturgical analysis) the idea of tragic guilt confirms that the base of the myth is the conflict between the church and new world order, which through the emerging renesanse demands recognition.
To conclude: The myth is remembered because it talks about the big civilization shift, transition from Middle Ages into the Renesanse.
Mitovi o Crnoj Travi i Vodenom biku
Mit kao sudbina / Umetnička analiza – Mit o Crnoj Travi i Mit o Vodenom biku / Faza 2 / SAGA, Kosovska Mitrovica
Mit o Crnoj Travi
Stari naziv Crne Trave je Vilin lug. To dovoljno govori o neizrecivoj lepoti ovog kraja. Otkud onda novo ime, koje gotovo opipljivo odiše prokletstvom?
Mit – integralni tekst: Po jednoj legendi, na poziv Kneza Lazara 1389. godine, znepoljski vojvoda Dejan je skupio vojsku od Znepolja do Vilinog Luga i pošao u boj na Kosovo. U putu je zastao u Vilinom Lugu da se odmori i sačeka pristizanje ostale vojske. Od dugog putovanja umorni vojnici odmah su zaspali omamljeni jakim i opojnim mirisom svakojakih trava, kojih je tu bilo u izobilju. Ni sami nisu znali koliko su dugo spavali. Kad su se probudili i produžili put prema Kosovu, susreli su ojađene srpske vojnike koji su se vraćali iz boja. Od njih su saznali da je srpska vojska potučena, Knez Lazar poginuo, a carstvo izgubljeno.
Tada je navodno zaplakao znepoljski vojvoda, proklinjući mirišljavu travu što ih je tako tvrdo uspavala, da su prespavali boj na Kosovu. „Eh, crna i čemerna travo, kud na nama da ostane kletva Lazareva!“.
Vojnici, vraćajući se svojim kućama i prolazeći pored Vilinog Luga gde su se uspavali, ljuti zbog propasti srpskog carstva i kneževe kletve, ponavljali su reči znepoljskog vojvode „Eh, crna i čemerna travo, večito crna i čemerna bila, ti nas opi i uspava, te zadocnismo i izgubismo carstvo.“
Od tada se Vilin Lug zove Crna Trava, a planina na kojoj su zaspali Čemernik.
Naučna analiza: Opština Crna Trava zauzima povrsinu od 318 km2 , ima 25 naseljenih mesta i 2.569 stanovnika. Na severu i severozapadu se granici sa opštinom Vlasotince, na zapadu sa opštinom Leskovac, na jugu i jugoistoku sa opštinom Surdulica, na istoku sa Bugarskom i na severoistoku sa opštinom Babušnica.
Mit o vodenom biku
Vodeni Bik caruje u nekadašnjoj planinskoj močvari, Vlasinskoj Tresavi. Njegova sablasna rika nekad je plašila usamljene putnike na obalama, a danas plaši ribare koji se odvaže na noćni ribolov.
Mit – integralni tekst: Vlasinska visoravan i crnotravski kraj posle kletve znepoljskog vojvode Dejana, da zauvek ostane crna i čemerna, koja kao da se obistinila: do dana današnjeg ova oblast ostade siromašna i nerazvijena.
Posle Drugog svetskog rata hladna reka Vlasina presečena je na samom izvorištu, kako bi se podigla brana. Time je zauvek potopljena Vlasinska Tresava, koja postade Vlasinsko jezero.
Tu, kažu meštani, živi strašna neman – Vodeni Bik. Stvorenje koje niko nikada nije video – ali su ga mnogi čuli, javlja se u sumrak, i to posebno ako je magla jaka. Zvuk počinje iz daljine sa efektom približavanja i iznenadnog udaljavanja, sa promenama u intezitetu tona. Taman i prodoran glas ledi krv u žilama. Ima se utisak da strašno veliko i krupno stvorenje luduje jezerom krećući se ogromnom brzinom uz odvratno stravične krike. Taj urlik se sastoji od više činilaca, svaki za sebe stravičan.
Mnoge osvajacke horde su zazirale od tog fenomena. Živo blato tresave, plus stravični krik Vodenog Bika koji živi u jezivim dubinama živog blata, nije bas srdačna dobrodošlica. Mnogo je zavojevačkih vojnika i konja ostavilo svoje kosti u blatnom Tresetištu. Kažu da Vodeni Bik uzima dušu onoga ko se udavio, i svom inače stravičnom kriku, dodaje još jedan glas, od svakog davljenika pojedinačno. Tako, kad se svi razderu kroz jedno grlo i čeljust Vodenog Bika, diže se kosa na glavi.
Mnogi ribolovci se pitaju odakle potiču ožiljci na pastrmkama i šaranima od 20-ak kilograma koje su ulovili i šta je to što na dubini od preko 20 metara prekine strunu 10 m iznad udice.
Ovo je ispričao Deda Ćira, koji je kao dete, početkom 20 tog veka čuvao stoku na obalama Plane (tako se zvao deo planine gde je sad jezero), i napajao stoku na obali Tresetišta. On je mnogo puta čuo Vodenog Bika a i svi meštani su verovali u njega. Ceo taj kraj. Verovao je i Deda Ćira, koji je u malo šta verovao tokom svog života, a umro je u 92. godini.
Naučna analiza: Dva duboka zaliva i obalni pojas čitavog ostrva nasred jezera čine tri tačke zamišljenog trougla sa dužinom stranica oko 1,5 km i dubinom oko 20 m. Najmanje tri od šest misterioznih podvodnih izvora, koji i daju glavnu količinu vode jezeru, nalaze se upravo unutar tog trougla. Okolina podvodnih izvora sa vodom čija je temperatura ista tokom cele godine, predstavlja carstvo vlasinskih pastrmki.
Mit o građenju smederevske tvrđave
Mit kao sudbina / Umetničko istraživanje – Mit o građenju smederevske tvrđave / Faza 2 / PATOS & CZKS, Smederevo
Istorijski ne toliko važna žena – Jerina Kantakuzin, zauzela je ključno mesto u legendama i mitovima vezanim za građenje smederevske tvrđave. Prema legendama Jarina je donosila glad, smrt i nesreću gde god bi se pojavila, i u narodu je postala poznata kao Prokleta Jerina.
Jerina Kantakuzin, grčka princeza koja je udajom za srpskog despota Đurđa Brankovića postala srpska vladarka, kao strankinja, princeza i žena, kulturološki jako različita od sredine u koju je došla, postala je omražena u narodu. Za Jerinu kao nemilosrdnu, surovu vladarku vezane su mnoge legende:
Jerina je terala narod na kuluk i uzimala živinska jaja koja je kao vezivni material ugrađivala u “svoj dvorac”, zbog čega je zavladala velika glad u narodu;
Za kulu “Sedam brata glava” vezana je priča da je sedmorica braće odbilo da kuluči na gradnji tvrđave, te im je Jerina sasekla glave i uzidala ih u kulu;
Jerina je postala personifikacija hipererotske žene koja je za noć “proždirala” po deset mladih radnika u svojm odajama; i tako dalje.
Strankinja, princeza, vladarka, žena – surova, izdajnica, kurva… u narodu je postala poznata kao prokleta Jerina.
Naučna analiza * Izvod sa radionice
Stručni saradnici: Dragoslav Bata Mandić – direktor u penziji Centra za korišćenje Tvrđave; Snežana Cvetković, istoričarka umetnosti – kustos muzeja u Smederevu; Vera Horvat, istoričarka umetnosti – urednik obrazovnog programa CZKS; Dejan Radovanović, arheolog - Zavod za zaštitu spomenika u Smederevu.
Svi predavači su dali uvid u temu smederevske tvrdjave iz svog aspekta:
- Smederevski grad – istorijat
- Geografski položaj
- Društveno-politički položaj Smedereva u srednjem veku
- Građenje tvrđave – Interakcija različitih kultura
- Oblik tvrđave
- Prokleta Jerina
Despot Đurađ Branković je posle pada Beograda 1427. godine podigao Smederevo kao novu srpsku prestonicu. Građenje je počelo 1428. godine. Prvo je zidanMaligrad – Despotov dvor, dok je Veliki grad dovršen 1439. godine i služio je kao sklonište narodu u slučaju rata. Turci 1459. godine osvajaju tvrđavu što označava prestanak postojanja nezavisne spske države.
Tvrđava je zidana na ušću reke Jezave u Dunav, na samom severu Despotovine. Ovaj geografski položaj bio je najpovoljniji za odbranu tvrđave kao odbrambeno-vojnog objekta. Ušće, susret dveju reka, vetrova, ambicija i poduhvata koji se prepliću na ovom području i u ovim okolnostima, izuzetno je zanimljiv motiv za umetničku razradu.
Neobičan oblik tvrđave – nepravilni trougao, određen je samim položajem između dve reke, ali svakako treba naglasiti i uticaj Kantakuzina (Jerinina braća) koji su izradili planove za izgradnju tvrđave po uzoru na Carigrad, i tako u srpsko graditeljstvo doneli ovaj, za naša područja nesvakidašnji oblik.
Društveno-politički položaj Smedereva u srednjem veku bio je jako povoljan. Prema istorijskim spisima iz tog perioda, Evropa je u to vreme poznavala tri važna grada: Rim, Istanbul i Smederevo: u analima nalazimo navod da je Dubrovnik zaštitu od gusarskih brodova tražio upravo od Smedereva. Ova činjenica nam govori da je Smederevo u to vreme imalo jak uticaj, a samim tim i podršku ostalih državnih, vojnih i kulturnih centara u Evropi.
Fascinantna je odluka da se grad i utvrda grade od kamena na području gde kamena nema. Kamen potreban za zidanje donošen je sa ostatakastarih rimskih gradova iz okoline Smedereva: to su Viminacijum, Margum, Mons Aurus i Vinceja. U nedostatku materijala, u grad su uzidani antički i srednjovekovni nadgrobni spomenici i skulpture. Najzanimljiviji relikti ugrađeni u tvrđavu su skulptura Hestije, reljefni prikaz Herakla i Alkeste itd.
Sama činjenica da su u gradu živeli hrišćani, mitraisti i pagani (ondašnji stanovnici Smedereva poštovali su sve bogove i kultove stanovništva koje je tu živelo, pa su tako prakticirani kult boga Mitre, kult dunavskog Jahača, paganski običaji, hrišćanski obredi i dr.), te čudni spoj građevinskog materijala, neimara stranaca, slovenskog i drugog življa kao radnika itd., daje sliku srednjevekovnog Smedereva kao izuzetno živog i multikulturnog grada – trgovačkog, administrativnog i vojnog središta ovog dela Evrope.
Mit o Zduhaću
Mit kao sudbina / Umetničko istraživanje – Mit o Zduhaću / Faza 2 / Bazaart, Beograd
Nakon završene naučno-analitičke radionice, članovi grupe su nastavili sa razradom selektovanih materijala. To je period ulaska grupe u novu metodsku fazu projekta: umetničko-analitičku fazu. U ovom periodu grupi se priključuje dramaturg, Ljubinka Stojanović.
Angažovali smo se na prikupljanju literature koja nas je upoznavala sa životom i običajima ljudi iz perioda koji smo odabrali u postavci za buduću dramu. Razgovori sa dramaturgom doprineli su da se selektovani materijali postupno dovedu do okosnice budućeg dramskog teksta. Grupa je takođe radila na tumačenju likova, što je koristilo dramaturgu u fazi raspisivanja scena. Ovim je postignut još jedan cilj grupe: članovi učestvuju u kreiranju likova, posredstvom ličnog doživljaja, pa samim tim i u stvaranju umetničkog dela kao krajnjeg cilja ove faze.
Mit o Zduhaću
Zduhać je čovek za koga se veruje da ima natprirodnu sposobnost da brani svoje selo ili kraj od nevremena. U istočnim srpskim krajevima ovu funkciju vrši mitsko biće Zmaj.
Zduhać odgoni gradonosne oblake, sprečava oluju, poplavu ili sušu, i obezbeđuje bogatu letinu svojim suseljanima. Dok Zduhać spava, njegova duša izlazi iz tela i na nebu se bori sa drugim Zduhaćima, nevremenom ili alom koja donosi nevreme.
Zduhać može postati muško dete koje je rođeno u „košuljici“ – placenti. Žensko dete rođeno u placenti, pak, postaje veštica ili mora. „Košuljica“ je bila od ključnog značaja za sticanje natprirodnih svojstava – kao izvor nepresušne moći, i kao hamajlija koja je štitila Zduhaća od protivnika. Ako roditelji ne bi želeli da im dete postane Zduhać, košuljicu bi odmah spalili; ako jesu, košuljicu bi sušili i ušivali u haljinu koju je Zduhać stalno nosio.
Veruje se da Zduhać ima posebna fizička obeležja (čak i krilca ispod pazuha) ili neki beleg, po čemu ga je lako prepoznati. To je muškarac podbulog lica i mutnih očiju, izraza umornog kao posle dugog i teškog sna. Njegovo ponašanje odaje ozbiljnog, mudrog, misaonog, često setnog čoveka, koji uspešno odoleva teškoćama i ume da se snađe u svakoj situaciji. Zduhać poseduje izrazito dostojanstvo, i u svojoj zajednici uživa poseban status.
Delovanje Zduhaća veoma je dramatično: kada se približava nepogoda, Zduhać se ’umrtvi’ na onom mestu gde se zatekne, i zapada u duboku nesvesticu. Veruje se da u tim trenucima njegova duša napušta telo (obično u vidu neke životinje: muve, guštera, zmije) i leti ka oblacima gde se suprotstavlja bićima koja donose nevreme.
Telo i duša Zduhaća su u tim trenucima razdvojeni, ali među njima postoji veza: dok se duša Zduhaća bori sa demonima, usnulo telo se znoji, trza i drhti kao pod udarcima.
Ako bi duša Zduhaća bila ranjena ili ubijena bilo u nebeskoj bici ili na zemlji (dok obitava u životinjskom obliku), njegovo telo bi bilo izranavljeno ili bi Zduhać umro.
Takođe, u odsustvu duše, telo ostaje nezaštićeno, pa ga rođaci ili seljani moraju čuvati, kako u njega ne bi ušao kakav demon ili zao duh.
Da bi se duša sretno vratila u telo, Zduhać se tokom transa ne sme pomerati niti naglo buditi: duša može da zaluta i ne vrati se u svoje prirodno boravište, što bi prouzrokovalo trenutnu smrt Zduhaća.
Protivnici Zduhaća mogu biti ala ili nepogoda, ali i duše umrlih nasilnom smrću, pa čak i pojedini hrišćanski sveci. No često se Zduhać bori sa Zduhaćima iz susednih sela ili susednih krajeva, koji skreću olujne oblake sa svog atara na susedni. Bitke variraju od dvoboja do pravog rata čitavih zduhaćkih vojski: crnogorskih ili srpskih i arbanaških, ili borskih i primorskih, ili bokeških i puljeških/italijanskih zduhaća.
Zduhaći se bore oružjem koje čine stoletna stabla ili ogromne stene, a ponekad su to i metalni predmeti iz domaćinstva vezani za letinu: kotlovi, lonci, čak i metle. Posle zduhaćkih bitaka na poprištu ostaje prava pustoš, iz korena izvaljeno drveće i razrušene kuće.
Navedeno prema:
Dušan Bandić, Narodna religija Srba u 100 pojmova, Beograd, Nolit 2004.
Naučna analiza
* Izvod sa radionice prof. dr Ivana Kovačevića
Verovanje u biće koje štiti od nevremena rasprostranjeno je na Balkanu dvojako: u Šumadiji, Pomoravlju, Povardarju i u istočnoj Srbiji veruje se da nevreme odgoni natprirodno biće – Zmaj, a u Crnoj Gori, delu Metohije, zapadnoj Srbiji i u Hercegovini veruje se da to čini čovek koji se naziva Zduhać.
I dok je Zmaj poznat kao ljubavnik lepog obličja, koji noću posećuje žene i devojke u selu koje štiti, Zduhać je ugledni član društva, vojskovođa koji ume da predskaže ishod bitke (istorijski primer: Marko Miljanov), i koji uživa znatne socijalne i materijalne privilegije.
Teritorijalna podela verovanja u Zmaja ili Zduhaća poklapa se sa razlikom u načinu kako zajednica privređuje, i sa tim u vezi, sa stepenom rigoroznosti patrijarhalnog poretka.
U zoni gde je privreda stočarska i ratničko-pljačkaška (Crna Gora, Hercegovina itd.), kultura je izrazito maskulina i dovodi do ekstremnog patrijarhalnog poretka gde žena nema priliku da ostvari realnu moć u društvu.
U zoni gde preovladava zemljoradnja u kojoj žena ravnopravno učestvuje kao radna snaga (Šumadija, pomoravsko-povardarski kraj itd.), i gde vlada blaži oblik patrijarhalnog poretka, žena može da postane moćan religijski funkcioner koji preko Zmaja upravlja vremenskim prilikama. Na taj način ona sebi pribavlja veliku važnost u zajednici, a kroz nju i sve ostale žene.
Sa ovim verovanjem je vezan i običaj koji poznajemo kao dodole, koji se može posmatrati kao inicijacijski obred devojaka u grupu onih koje mogu stupiti u vezu sa Zmajem i postati potencijalni manipulatori važnim i poželjnim mitskim bićem.
Verovanje u Zmaja možemo čitati kao ženski odgovor na apsolutnu mušku kontrolu u patrijarhalnom društvu.
Ovo verovanje ukazuje na temu koja povezuje sve materijale koje je BAZAART priložio za naučnu analizu. To je tema muško-ženskih odnosa u patrijahalnom društvu, s dvostrukim akcentom:
- mehanizmi redistribucije društvene moći unutar zadatih društvenih uloga, i
- emotivni aspekt tih odnosa i uloga u društvu.
Umetnička analiza
MIT KAO SUDBINA
Potencijalno pasivan rezultat prve faze – dorečena i raščlanjena pozitivna naučna saznanja – kroz proces umetničkog projekta postaje osnova za razradu i transformaciju.
U drugoj fazi rada se u umetničkim medijima realizuju mitske situacije čije su pojedinosti saznate kroz naučnu analizu. Racionalno saznanje i razumevanje propušta se kroz umetnički senzibilitet učesnika u procesu, čime mitske situacije postaju bliske savremenom čoveku kao gradivni deo našeg emocionalnog, intelektualnog i iskustvenog bića. Proces vode umetnici kao reditelji-facilitatori.
U ovoj fazi rada potrebno je oživeti umetničke forme i artefakte od kojih je istraživanje otpočelo, i stvoriti umetničke nukleuse koji će poštovati pojmovni krug činjenica i originalnih okolnosti u kojima su mitski elementi nastali.
Racionalno saznanje dopunjeno je u ovoj fazi rada intuitivnom spoznajom. Ova vrsta razumevanja neophodna je za pronalaženje žive i univerzalne prirode mita i za sticanje kompetencija da se o mitskom prosedeu, koji podrazumeva drugo vreme i sasvim drugačije uslove življenja, razmišlja i sudi. Oslonac za ovakvo postupanje leži u pronalaženju stabilnih kategorija koje je ljudski um u davna vremena prepoznao, i kroz stilske postupke obradio i ovekovečio.
Stvorene mimetičke umetničke forme pružaju materijal za posmatranje mitskih sadržaja sa sasvim drugačijeg stanovišta. Učesnici su kroz proces postali nosioci mitske poruke i kao takvi osposobljeni su da sagledaju njegovu istinu.
BAZAART, Beograd / Umetničko istraživanje / Faza 2
PATOS, Smederevo / Umetničko istraživanje / Faza 2
SAGA, Zvečan-Kosovska Mitrovica / Umetničko istraživanje / Faza 2
PreGlej, Ljubljana / Umetničko istraživanje / Faza 2
